"فصل چهارم"
"از
عصر نفت تا دوران اتم"
تاریخ نویسان روایت کرده اند که آتش معبد مقدس
زرتشت در آذربایجان هرگز خاموش نمیشد. چنین پیداست که این شعله ها تنها بر تاریخ ملت
ما پرتو افکن نبود، بلکه آینده ایران را نیز روشن و تابناک ساخت.
فراموش نکنیم نخستین چاه نفت به دستور داریوش کبیر حفر گردید. این چاه در منطقه شوش گوشه ای از خوزستان نفت خیز قرار
داشت که بیست و
پنج قرن بعد شاهد حفر چاههای کنونی در آن بودیم.
تاریخ نفت پرماجراترین فصل تحولات اقتصادی و
سیاسی بسیاری از ملل عالم در عصر حاضر است. فصلی مملو از تحریکات، توطئه ها، نشیب و
فرازها، دگرگونی های سیاسی و اقتصادی، سوء قصدها، کودتاها و انقلاب های خونین.
حوادثی که در سال های اخیر بر میهن ما گذشت و ماجراهایی که امروز ایران با آن
مواجه است، همچنین حوادث منطقه خاورمیانه بدون بررسی دقیق مسئله نفت قابل فهم و تجزیه و
تحلیل نیست.
"یک تاریخ غیر انسانی"
امپراطوری عظیم نفت یکی از غیر انسانی‌ترین حکومتهائی است که تاریخ جهان به خود دیده، حکومتی که نه اصول
اخلاقی بر آن حاکم است و نه ملاحظات اجتماعی و انسانی. اگر تحصیلات و سوءاستفاده‌های ناجوانمردانه تراست‌های بزرگ نفتی جهان در کشور ما پایان گرفت، نه به آن خاطر
بود که این جهانخواران اصول انصاف و مروت و انسانیت را پذیرفتند بلکه به خاطر
پیروزی ملت ایران در مبارزه ای بود که در ابتدای قرن بیست آغاز شد.
چنانکه دیدیم، امتیاز نفت ایران در سال ۱۹۰۷ برای مدت شصت سال به ویلیام ناکس دارسی
اعطاء شد. این امتیاز شامل بود برحق اکتشافات، استخراج، تصفیه و فروش و صدور نفت
در سرتاسر خاک ایران، به جز پنج ایالت شمالی. شرکت صاحب امتیاز متعهد بود که ۱۶% از منافع حاصل را به دولت ایران بپردازد. در
قرارداد تصریح شده بود که ایران حق مداخله و نظارت در امور شرکت را ندارد و
ایرانیانی که در تاسیسات نفتی کار میکنند در امور نفتی و مدیریت اشتغال نداشته،
فقط در حد کارگر ساده و غیر متخصص خواهند بود.
دارسی، پس از اخذ این امتیاز همه حقوق خود را به دولت بریتانیا
واگذار کرد و بدین ترتیب شرکت بزرگ و توانای نفت ایران و انگلیس به وجود آمد که به
سرعت یکی از پر نفوذترین شرکت های نفتی جهان شد.
در سال ۱۳۱۲ دولت ایران توانست قرارداد دارسی را لغو کند. قرارداد جدیدی که
منعقد شد، درآمد چندان بیشتری عاید کشورمان نمی‌کرد. در موافقتنامه سهم ایران از
هر بشکه نفت صادره از ۰.۱۷ دلار به ۰.۲۳ دلار افزایش یافت و حوزه عمل
شرکت نفت ایران و انگلیس به مساحتی برابر یکصدهزار میل مربع کاهش یافت همچنین شرکت
مکلف گردید، در موارد ممکن از استخدام خارجیان خودداری کند.
